Historia Rybnika

Początki Rybnika są dotąd mało znane. W okresie średniowiecza Rybnik pełnił funkcję osady rybackiej, leżącej na ważnym szlaku handlowym, wiodącym z Krakowa przez Oświęcim do Raciborza i Wrocławia. Nazwa osady pochodziła od istniejących tu stawów rybnych.
Na przełomie IX/X wieku istniały 3 sadyby słowiańskie, które z czasem scaliły się w jeden organizm miejski. Lokacja miasta na prawie niemieckim nastąpiła jeszcze przed 1308 rokiem. Rybnik przynależał do księstwa raciborskiego, później był stolicą wydzielonego księstwa rybnickiego.
Od 1327 roku został lennem korony czeskiej. Rybnik rozwijał się jako lokalny ośrodek handlu i rzemiosła i nadal znany był z hodowli ryb. W XV wieku miasto niszczyli husyci - w 1433 r. na rybnickim wzgórzu stoczona została zwycięska bitwa ze zwolennikami husytyzmu.
Od 1526 roku Rybnik z okolicą tworzył wydzielone terytorium zwane Rybnickim Państwem Stanowym i razem z całym Śląskiem był zależny od Habsburgów austriackich.
Od 1740 roku Rybnik był w granicach Prus. W 1788 r. państwo rybnickie zostało odkupione przez króla Fryderyka Wilhelma II i przeszło na własność skarbu pruskiego. Od 1818 roku utworzono powiat rybnicki z siedzibą w Rybniku. Na obszarze należącym obecnie do miasta od końca XVIII wieku rozwijało się górnictwo węgla kamiennego i inne gałęzie przemysłu.
Po I wojnie światowej mieszkańcy miasta i powiatu aktywnie uczestniczyli w powstaniach śląskich, a Rybnik był jednym z głównych ośrodków konspiracyjnych przygotowań do kolejnych zrywów powstańczych. Oficjalnie powrócił do Polski w lipcu 1922 roku. W okresie międzywojennym Rybnik pozostał miastem powiatowym. Liczył już wtedy 28 500 mieszkańców i ulegał intensywnym przeobrażeniom. W ich wyniku zyskał opinię najpiękniejszego obok Poznania miasta w Polsce. II wojna światowa przerwała ten wspaniały okres rozwoju miasta. Wojska niemieckie już 1 września zajęły miasto, przełamując bohaterską obronę polskich żołnierzy wspomaganych przez ochotników, dawnych powstańców śląskich. Mimo terroru hitlerowskiego we włączonym do Rzeszy mieście działał polski ruch oporu, w tym lokalna Polska Organizacja Powstańcza. Miasto zostało wyzwolone 26 marca 1945 r. po ciężkich walkach, przez oddziały radzieckie. Po wojnie zniszczenia szybko usunięto i zaczął się okres niebywałego rozwoju miasta, jako ośrodka dyspozycyjnego i usługowego dla silnie inwestowanego Rybnickiego Okręgu Węglowego. Poza przemysłem rozwijała się oświata, kultura, sport i rekreacja. W wyniku przeprowadzonej reformy administracyjnej w latach 70. Rybnik powiększył się terytorialnie o kilka przyłączonych podrybnickich wsi i miasteczek. W latach 90. Rybnik stał się miastem o nowoczesnym obliczu z 27 dzielnicami i z perspektywami wszechstronnego rozwoju. Aktualnie pełni rolę naturalnego centrum kulturalnego, handlowego, gospodarczego i edukacyjnego dla okolicznych gmin. Uważany jest za niekwestionowanego lidera Okręgu Rybnickiego. Dzięki walorom turystycznym i historycznym, potencjałowi gospodarczemu i zasobom kadrowym miasto jest magnesem przyciągającym zarówno turystów jak i inwestorów krajowych i zagranicznych.

Pradzieje
Osadnictwo na naszym terenie rozwinęło się w epoce kamienia. Wykopaliska archeologiczne datuje się na około 8 tysięcy lat przed narodzeniem Chrystusa. Wydobyte monety, ozdoby i skorupy naczyń z okresu wpływów rzymskich potwierdzają wymianę handlową z plemionami celtyckimi.
W okresie wczesnośredniowiecznym tereny dzisiejszego Rybnika, który w tych czasach mógł być zaledwie małą osadą, leżały w granicach jednego ze śląskich plemion o nazwie Gołęszyce

890/900-990
Rybnik pod rządami Wielkich Moraw i Czech
Około 890/900 roku Państwo Wielkomorawskie podporządkowało sobie tereny dzisiejszej południowej Polski czyli południowo-wschodnią część Śląska. Na terenie dzisiejszego Rybnika istniały w tym czasie już trzy sioła: Rybinek, Zagrodniki i Łony, których mieszkańcy zajmowali się głównie rybołówstwem.
Najprawdopodobniej wtedy właśnie dotarło na te ziemie chrześcijaństwo. Tradycja mówi, że mieszkańców osady ochrzcił w obrządku wschodnim mnich Osław, uczeń św. Metodego.
Kiedy na początku X wieku Śląsk znalazł się w strefie wpływów Czech, na czele nowej misji wprowadzającej obrządek łaciński przybywa na te ziemie biskup praski, późniejszy św. Wojciech. Dawna tradycja mówi, że św. Wojciech przejeżdżając przez Rybnik nauczał na Górce Kościelnej , gdzie być może już wtedy istniała drewniana kaplica.
Około roku 990 książę polski Mieszko I włączył Śląsk do Polski.

990-1327
Rybnik pod rządami Polski
W XII wieku na podstawie umowy między książętami piastowskimi Mieszko I Plątonogi, książę raciborsko-opolski wraz z bratem otrzymali należny im Śląsk. Po podziale dziedzictwa Mieszko dostał Górny Śląsk. Prawdopodobnie Mieszko osiadł na krótko w Rybniku, gdzie wybudował Książęcy Zamek oraz kościół pw. Wniebowzięcia NMP, poświęcony przez biskupa Żyrosława. Żona Mieszka Plątonogiego - Ludmiła ufundowała klasztor Norbertanek. Fakt ten potwierdza dokument z 1223 r. W 1228 r. syn Mieszka Plątonogiego - Kazimierz przeniósł klasztor Norbertanek z Rybnika do Czarnowąsów. W tym samym roku zwołał także wiec rycerstwa górnośląskiego do Rybnika.
W tym czasie Rybnik był już znaczną osadą, chociaż wskutek wojen zmniejszyła się rola gospodarki rybnej, gdyż stawy ulegały zniszczeniu i zaniedbaniu. Posiadał zabudowę drewnianą. Budynkami użyteczności publicznej poza dwoma kościołami i zamkiem były karczmy, z których Świerklaniec przynosił stosunkowo największe zyski. Na obecnym Placu Wolności, mieścił się wówczas plac handlowy spełniający rolę rynku.
Z początkiem XIII w. najazdy tatarskie przyśpieszyły procesy lokalizacji nowych miejscowości. Wiadomo, że jeszcze przed 1308 r. musiała nastąpić lokacja Rybnika na prawie magdeburskim. Istniejące sadyby złączono wtedy w jedną gminę o nazwie Rybnik (nazwa pochodzi od istniejących okolicznych stawów rybnych). Prawdopodobnie nastąpiło to za rządów Władysława, księcia opolsko-raciborskiego, zwanego fundatorem miast śląskich, gdyż nadał prawa miejskie wielu miastom, a także sprowadził zakon cystersów do pobliskich Rud. Skrzyżowanie ważnych szlaków handlowych wiodących z głębi kraju przez Bramę Morawską do Czech, państwa Habsburgów, Italii, Turcji, zapewniało miastu pomyślny rozwój i przyśpieszało przekształcenie osady w ośrodek miejski. Ówczesny Rybnik liczył około 200 mieszkańców, zajmujących się głównie hodowlą ryb i rolnictwem, w mniejszym stopniu gospodarką leśną.

1327-1526
Rybnik pod rządami Czech
W 1327 roku Leszek, książę raciborski złożył w Opawie hołd lenny i podporządkował swe księstwo królowi Czech. Rozpoczął się dla miasta niekorzystny okres rządów czeskich. Odtąd, aż do wymarcia ostatnich Piastów książęca suwerenność była ograniczona, szczególnie w polityce zewnętrznej.
Kiedy król czeski przekazuje te ziemie księciu Mikołajowi II Opawskiemu, król polski Kazimierz Wielki wyprawił się na Pszczynę, Rybnik, Żory. Wyprawa się nie udała, a spalony Rybnik został pod rządami Czech.
W XV wieku Rybnik był niszczony nie tylko przez pożary, ale także poprzez toczące się walki w trakcie wojen husyckich. 13 maja 1433 roku w Rybniku stoczono na wzgórzu miasta zwycięską bitwę ze zwolennikami husytyzmu, w której wsławił się ówczesny właściciel Rybnika książę opawsko-karniowski Mikołaj V, zwany też rybnickim. Bitwa ta została upamiętniona w późniejszym czasie kapliczką murowaną z obrazem św. Urbana.
Za rządów Wacława, księcia na Rybniku, Żorach i Pszczynie Rybnik staje się stolicą udzielnego księstwa rybnickiego od 1446 do 1478 roku. Miasto liczyło wówczas 300 mieszkańców. Ludność utrzymywała się głównie z handlu i rzemiosła. Wznoszono nowe budynki publiczne i przebudowywano z zastosowaniem kamienia budynki stare.

1526-1740
Rybnik pod rządami Austrii
W 1526 roku Czechy wraz ze Śląskiem przechodzą pod panowanie Austrii. W tym czasie Rybnik należał do Jana Dobrego, księcia opolsko-raciborskiego. Po jego śmierci Austria zdecydowała wydzielić z księstwa raciborskiego tzw. Rybnickie Państwo Stanowe obejmujące Rybnik i okoliczne wsie (Ligota, Rybnicka Kuźnia, Ligocka Kuźnia, Boguszowice, Gotartowice, Szczejkowice, Przegędza, Książenice, Lasoki, Ochojec, Golejów, Grabownia, Wielopole, Orzepowice, Jejkowice, Smolna, Zamysłów, Rydułtowy, Radoszowy, Biertułtowy, Niedobczyce, Popielów, Radziejów, Jankowice, Michałkowice, Chwałowice, Świerklany Górne). Państwo rybnickie było jako zastaw nadawane różnym rodom śląskim, czeskim lub austriackim.
W tym czasie Rybnik zyskał prawo do jarmarków czyli tzw. przywilej targowy. Zachowany dokument z 17 czerwca 1538 r. wystawiony przez Ferdynanda I Habsburga we Wrocławiu, zezwala ...burmistrzowi, rajcom miejskim i całej rybnickiej gminie na urządzanie jarmarku raz w roku i to od święta Jana Chrzciciela na przeciąg ośmiu dni, jak też na odbywanie targów i to w środę każdego tygodnia. Targowisko stanowił plac rybnickiego Rynku. Rynek stał się centralną częścią miasta. Był miejscem handlu, zebrań, przedstawień i egzekucji.
Czasy rządów habsburskich nie zapewniły miastu dobrych warunków rozwoju. Kolejni, zmieniający się właściciele miasta traktowali je wyłącznie jako źródło swojego zysku. Mieszkańcy utrzymywali się nadal z pracy na roli i handlu, ale coraz większe znaczenie zyskiwało rzemiosło. Rzemieślnicy zaczęli zrzeszać się w cechy. Cechy rybnickie odegrały znaczną rolę w utrzymaniu polskości - od XVII w. księgi cechowe były prowadzone w języku polskim

1740-1922
Rybnik pod rządami Prus/Niemiec
W 1740 r. król pruski Fryderyk II Wielki Hohenzollern zajął Śląsk i tym samym właściciel Rybnika i wszyscy rybniczanie stali się poddanymi króla Prus. W 1788 roku Antoni Węgierski, ostatni prywatny właściciel Rybnika, sprzedał rybnickie dobra królowi pruskiemu.
Rozpoczął się nowy okres dziejów Rybnika, zależnego teraz bezpośrednio od Prus, a potem od Niemiec. Sytuacja ta przyniosła zwolnienie z bezpośredniego poddaństwa. Mieszczanie uzyskali prawo wybierania burmistrza i radnych, a także możliwość otrzymania dotacji państwowych na wielkie inwestycje. Z drugiej strony przynależność do Prus oznaczała również pobór mężczyzn do armii pruskiej oraz germanizację szkolnictwa i urzędów.
Po pożarach w 1794 i 1796 r. rozpoczęto przebudowę miasta z drewnianego na murowane, szczególnie kamienic mieszczańskich. 16 lutego 1788 r. król wydał nakaz przebudowy zamku na hotel dla inwalidów wojennych. W II połowie XIX w. miasto nabrało nowoczesnego charakteru. Budowano okazałe budynki publiczne i kamienice z zastosowaniem cegły i kryte dachówką. Panorama miasta poszerzyła się wtedy o Kościół ewangelicki przy ul. Miejskiej, kościół pw. Matki Boskiej Bolesnej (zwany starym kościołem ), szpital św. Juliusza, budynek starostwa. W 1822 roku wybudowano klasycystyczny Ratusz na Rynku, a w latach 1903-1906 neogotycki kościół św. Antoniego

Wiek XIX zapoczątkował rozwój przemysłu na szeroką skalę. W 1889 roku powstała huta żelaza Silesia w pobliskim Paruszowcu, a w 1899 roku odlewnia żeliwa i fabryka maszyn (obecna Ryfama). Na szeroką skalę rozpoczęto poszukiwania złóż węgla. Wkrótce rozwinęło się górnictwo węgla kamiennego, a wraz z nim transport i komunikacja kolejowa. W 1856 ukończono w Rybniku budowę kolei żelaznej. Ponadto działały cegielnie, młyny, browary, garbarnia i inne drobniejsze zakłady przemysłu spożywczego. Od 1810 r. wprowadzono tzw. wolność wykonywania zawodu, co korzystnie wpłynęło na rozwój rzemiosła. Na ożywienie kontaktów miasta z dalszymi miejscowościami wpłynęło utworzenie w 1818 r. powiatu rybnickiego z siedzibą w Rybniku. Rozwój przemysłu, komunikacji i rzemiosła oraz ruchy migracyjne ze wsi spowodowały wzrost liczby mieszkańców: do 1910 roku liczba mieszkańców wzrosła do 11 7000. Budowano nowe osiedla zwane koloniami. Wiadomości o ruchach narodowościowych spowodowały w zakładach pracy aktywizację narodową i związkową. Na szeroką skalę działały liczne towarzystwa oświatowe i społeczno-kulturalne. Współpracowano z innymi ośrodkami w kraju, szczególnie wydawniczymi. Przez cały ten czas w Rybniku i w okolicach zachowała się polska mowa i kultura. W okresie I wojny światowej została zawieszona działalność wszelkich towarzystw. Nie zrezygnowano jedynie z dążeń narodowościowych i klasowych. Po zakończeniu wojny na nowo reaktywowały działalność towarzystwa i powstawały jeszcze nowe. Patrioci dążyli do powrotu naszych ziem do Macierzy i czynnie uczestniczyli w trzech powstaniach śląskich oraz w plebiscycie decydującym o przynależności Górnego Śląska do Polski. 3 lipca 1922 r. przed rybnickim Ratuszem zostały podpisane dwa dokumenty: jeden dotyczący przekazania Rybnika i powiatu rybnickiego władzom polskim, drugi - kończący formalnie przejmowanie przyznanej Polsce części Górnego Śląska. 4 lipca 1922 r. odbyło się oficjalne powitanie przedstawicieli władz polskich i Wojska Polskiego. Rybnik po 595 latach wraca do polskiej Macierzy.

1922-1939
Rybnik pod rządami Polski
Rybnik, po przejęciu przez Polskę, pozostał miastem powiatowym i był częścią Województwa Śląskiego. Stał się w tych czasach pięknym i dynamicznie rozwijającym się miastem.
W tym okresie miasto było centrum życia społeczno-gospodarczego i kulturalnego. Mianowany na burmistrza przez powstańcze władze polskie Władysław Weber (wybierany na to stanowisko aż do września 1939 roku) doprowadził do olbrzymich przeobrażeń w Rybniku.
Wybudowano wtedy nowy gmach Urzędu Miasta, kilka szkół, niezliczoną ilość dróg, odnowiono płytę Rynku i przede wszystkim dbano o piękny wygląd miasta, zakładając liczne skwery i parki. Rybnik został laureatem ogólnopolskiego konkursu na ukwiecone miasto i otrzymał miano miasta kwiatów i ogrodów .
Ważną rolę odegrały spółdzielnie elektryfikacyjne, spożywców, ogrodnicze, kółka rolnicze, spółki budowlane i spółdzielczość pracy. Niezwykle pomocne były banki i Komunalna Kasa Oszczędności. Po raz pierwszy nauka mogła odbywać się w polskich szkołach elementarnych, gimnazjum, liceum, szkole handlowej oraz zawodowej. Na nowo kultywowały swoją działalność chóry. Działały inne organizacje takie jak Związek Nauczycielstwa Polskiego, Sokół, Oddziały Młodzieży Powstańczej. Równolegle funkcjonowała w mieście mniejszość niemiecka.

1939-1945
Rybnik pod rządami Niemiec
II wojna światowa przerwała ten wspaniały okres rozwoju miasta. Rybnik był broniony przez bardzo szczupłe oddziały wojskowe, które nie wytrzymały natarcia niemieckiej dywizji pancernej. Koło południa 1 września 1939 roku cały Rybnik był już zajęty. Okupacja hitlerowska zaczęła się więc bardzo wcześnie. Zdobycie miasta okupanci przedstawiali jako dobrodziejstwo; mówiono, że: stare niemieckie miasto Rybnik jest znów niemieckie i wolne .
Bardzo szybko hitlerowcy rozpoczęli wyłapywanie wrogów Rzeszy. Aresztowano wielu działaczy i aktywistów z terenu Rybnika. W pierwszych dniach okupacji na rybnickim Rynku palono polskie książki oraz zniszczono pamiątkowe polskie tablice. Zakazano też pod groźbą surowej kary używania języka polskiego.
Mieszkańcy byli narażeni na wywożenie na przymusowe roboty i często kierowani do obozów koncentracyjnych. Mężczyzn masowo powoływano do niemieckiej armii. Odpowiedzią na terror okupanta było czynne uczestnictwo w ruchu oporu, w tym lokalna Polska Organizacja Powstańcza.
W styczniu 1945 roku niemiecka armia utraciła swe pierwsze pozycje na terenie Górnego Śląska. Przewidując ciężkie walki, na początku marca Niemcy ewakuowali wszystkich rybniczan w kierunku Raciborza. Rosyjskie natarcie na Rybnik rozpoczęło się 11 marca 1945 roku. Walki toczyły się długo i dopiero kolejne silne uderzenie rosyjskie zmusiło Niemców do opuszczenia Rybnika - było to późnym wieczorem w Wielki Poniedziałek 26 marca 1945 roku.
W wyniku działań wojennych zniszczeniu uległo około 25 % zabudowy miasta. Ludzie zaczęli wracać do miasta dopiero 30 marca. Jednocześnie miasto opuszczali rybniccy Niemcy. Duża ich część osiadła wtedy w Dorsten w Westfalii, z którym to miastem Rybnik w 1994 roku podpisał dokument o partnerstwie i przyjaźni.

Rybnik pod rządami Polski od 1945
Lata powojenne przyniosły intensywną odbudowę fabryk i zakładów pracy zniszczonych rabunkową gospodarką. Dużą wagę przywiązywano do wydobywania węgla kamiennego. Rybnik stał się centrum Rybnickiego Okręgu Węglowego. Modernizowano istniejące kopalnie i budowano nowe. W latach 70. wybudowano Elektrownię Rybnik , a przy niej utworzono sztuczny zbiornik wodny - Zalew Rybnicki. Braki miejscowej siły roboczej zmuszały do budowania wielkich osiedli, gdzie zamieszkali nowo zatrudnieni pracownicy. Taka polityka zmieniła całkowicie oblicze Rybnika, w którym na przełomie lat 70. i 80. ludność napływowa stanowiła około 30% ogółu mieszkańców.
Poza przemysłem rozwijała się oświata, kultura, sport i rekreacja. W 1964 roku wybudowano gmach Teatru Ziemi Rybnickiej. Powstawały nowe osiedla mieszkaniowe. Gruntownie zrekonstruowano szkolnictwo.
Rybnik powiększył się wtedy również terytorialnie. W wyniku reformy administracyjnej przeprowadzonej w latach 70. przyłączono kilka podrybnickich miast i wsi.
Współcześnie miasto Rybnik składa się z 27 dzielnic i jest dzisiaj 25 miastem w Polsce pod względem ilości mieszkańców (łączna liczba ponad 140 tysięcy mieszkańców).